De term deus ex machina, wat letterlijk “god uit de machine” betekent, verwijst naar een plotmechanisme in literatuur, theater en film waarbij een onverwachte en vaak onwaarschijnlijke gebeurtenis of personage plotseling een ogenschijnlijk onoplosbaar probleem oplost.
Hoewel dit hulpmiddel soms wordt bekritiseerd vanwege het ondermijnen van de interne logica van het verhaal, heeft het in de loop der jaren geleid tot enkele memorabele momenten in de kunst en entertainment.
Inhoudsopgave
1. Euripides’ “Medea”
In het klassieke Griekse theater was deus ex machina een veelgebruikt middel, en Euripides was een meester in het toepassen ervan. In “Medea” ontsnapt het titulaire personage aan vergelding na het plegen van moord door in een door draken getrokken wagen te stappen, gestuurd door de zonnegod Helios, haar grootvader.
Deze onverwachte redding vanuit de hemel stelt haar in staat te ontsnappen aan de consequenties van haar daden, wat het publiek zowel verbaast als frustreert.
2. Homer’s “Odyssee”
In de “Odyssee” grijpt de godin Athena in aan het einde van het epos om een bloedige vete tussen Odysseus en de families van de vrijers die hij heeft gedood te voorkomen. Door de herinneringen van de burgers te wissen en vrede te herstellen, brengt Athena een plotselinge en goddelijke oplossing voor een conflict dat anders tot verdere tragedie had kunnen leiden.
3. Shakespeare’s “Naar het u bevalt”
In dit komische toneelstuk worden meerdere plotlijnen en conflicten opgelost wanneer de oudere broer van de antagonist, Duke Frederick, plotseling besluit zich terug te trekken uit het hofleven na een ontmoeting met een religieuze kluizenaar. Zijn bekering leidt tot herstel van de rechtmatige hertog en brengt harmonie tussen de personages, een onverwachte wending die typisch is voor een deus ex machina.
4. H.G. Wells’ “The War of the Worlds”
In “The War of the Worlds” lijkt de mensheid gedoemd te worden door de superieure Marsbewoners. Echter, op het laatste moment sterven de buitenaardse wezens plotseling door aardse bacteriën waaraan ze geen weerstand hebben opgebouwd. Deze onverwachte natuurlijke interventie redt de mensheid zonder directe actie van de hoofdpersonen, wat het een klassiek voorbeeld van deus ex machina maakt.
5. J.R.R. Tolkien’s “The Lord of the Rings”
Aan het einde van “The Return of the King” worden Frodo en Sam, uitgeput na de vernietiging van de Ring, gered door gigantische adelaars die hen uit de vernietigende Mount Doom halen. Hoewel de adelaars eerder in het verhaal zijn geïntroduceerd, wordt hun plotselinge verschijning gezien als een onverwachte redding die sommige lezers als deus ex machina interpreteren.
6. “Jurassic Park” van Steven Spielberg
In de climax van “Jurassic Park” worden de overlevenden omsingeld door Velociraptors, zonder duidelijke uitweg. Plotseling verschijnt de Tyrannosaurus Rex en valt de Velociraptors aan, waardoor de protagonisten kunnen ontsnappen. Deze onverwachte interventie van de T-Rex fungeert als een deus ex machina die het onmiddellijke gevaar wegneemt.
7. “Harry Potter en de Geheime Kamer” van J.K. Rowling
Wanneer Harry wordt geconfronteerd met de Basilisk in “Harry Potter en de Geheime Kamer”, verschijnt plotseling de feniks Fawkes met de Sorteerhoed. Fawkes’ tranen genezen Harry’s dodelijke wonden, en uit de hoed haalt hij het zwaard van Gryffindor tevoorschijn, waarmee hij de Basilisk kan verslaan. Deze onverwachte hulp van magische elementen biedt een oplossing op het moment dat alles verloren lijkt.
8. “Monty Python and the Holy Grail”
In deze satirische film wordt King Arthur aan het einde gearresteerd door de moderne politie, net voordat een epische veldslag zou plaatsvinden. Deze absurde en plotselinge wending dient als een komische deus ex machina, waarmee de film abrupt eindigt en de verwachtingen van het publiek worden ondermijnd.
9. “The Stand” van Stephen King
In “The Stand” vindt een epische strijd plaats tussen de krachten van goed en kwaad in een post-apocalyptische wereld. Wanneer de protagonisten tegenover de antagonist Randall Flagg staan, verschijnt er plotseling een hand van God (letterlijk een hand die uit de hemel komt) die een nucleaire explosie veroorzaakt en Flagg’s volgelingen vernietigt. Deze directe goddelijke interventie, zonder eerdere opbouw naar zo’n gebeurtenis, is een duidelijk voorbeeld van deus ex machina die het conflict abrupt oplost.
10. “Superman” (1978 film)
In de film “Superman” uit 1978 ervaart Superman de dood van zijn geliefde Lois Lane na een aardbeving veroorzaakt door Lex Luthor. In zijn wanhoop negeert hij de beperkingen van zijn krachten en vliegt hij met ongelooflijke snelheid om de aarde, waardoor hij de tijd terugdraait en Lois weer tot leven komt. Deze onverwachte en ongekende mogelijkheid om tijdreizen te gebruiken zonder eerdere vermelding in het verhaal dient als een deus ex machina om het probleem op te lossen.
